Cisy Raciborskiego w Harbutowicach

Dwa piękne okazy cisów są pomnikami przyrody. Są to jedne z najbardziej znanych drzew cisowych w Polsce, przez długi czas uważano je także za jedne z najstarszych. Starszy, żeński okaz ma obwód aż 3 m, a jego wiek szacuje się na 1200 lat (wg nowszych badań ylko na niecałe 700 lat). Drugi osobnik, męski, może mieć od 650 do 1000 lat.

 

Cisy Raciborskiego   – nazwą tą określa się dwa egzemplarze starych   cisów, rosnących na północno-zachodnim stoku   Pasma Babicy, na terenie wsi   Harbutowice. Drzewa są chronione jako   pomniki przyrody.

Wiek drzew szacuje się na blisko 700 lat. Są to jedne z najstarszych   drzew   w Polsce, prawnie chronione od 1934 roku, wpisane do Katalogu Zabytków Przyrody, a od 1954 roku – pomniki przyrody na mocy aktu prawnego wydanego przez Prezydium   Wojewódzkiej Rady Narodowej   w   Krakowie).

Jako jedne z pięciu najstarszych drzew w Polsce  rosną na terenie wsi Harbutowice, którą dawniej porastała puszcza. Cisy charakteryzują się twardym, ciężkim drewnem o   twardzieli   wiśniowobrązowej. Drewno jest wąskosłoiste, odporne na   gnicie, dlatego było od dawna cenione i używane do wyrobu łuków, kusz, a także sprzętów domowych i mebli. Wskutek tego znacznie wytępiono cisy.

Zostały nazwane na cześć profesora   Mariana Raciborskiego   (1863-1917), który należał do pionierów ochrony przyrody w Polsce, w roku jego śmierci. Pierwsza naukowa wzmianka na ich temat to informacja 16.06.1914 na posiedzeniu Krakowskiego Oddziału Towarzystwa Kopernika. Powszechnie odkrycie cisów przypisuje się prof.   Marianowi Raciborskiemu, jest to jednak twierdzenie błędne. Większy, a zarazem starszy z nich to okaz żeński o obwodzie około 3 m i wysokości 15 m. Jego wiek szacuje się na blisko 700 lat (badanie prof. Cezarego Pacyniaka z 1992 r. – określono wiek przy pomocy   świdra Presslera   na 667 lat). Drugi, niższy i zarazem młodszy, to okaz męski, którego wiek szacuje się na około 650-1000 lat. Na terenie Harbutowic oprócz Cisów Raciborskiego rosnących w przysiółku Chodników rosną jeszcze mniej okazałe drzewa cisowe. Pięć młodszych drzew rośnie na terenie kilku przysiółków o nazwach:   Batorówka,   Kozakówka,   Szczerbakówka.

Jednymi z najstarszych okazów pomnikowych w Beskidach są dwa słynne cisy im. prof. Mariana Raciborskiego rosnące na północno-zachodnich stokach Babicy w Harbutowicach (Chodnikówka). Za pomnik przyrody uznane zostały już w 1934 roku, jednak podstawę prawną do tego tytułu uzyskały na mocy uchwały Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie w 1954r. Jeszcze przed wojną uważano je za najstarsze w Polsce, a ich wiek szacowano na 2000 i 1200 lat. Jednak badania dendrochronologiczne wykonane w 1998 r. wykazały, że wiek starszego drzewa wynosi 686 lat. Jest to okaz żeński, o pierśnicy 320 cm, wysokości 10,5 m i rozpiętości korony 8 na 9 metrów. Jego pień jest w środku pusty, lecz do niedawna wypełniony był betonową plombą. Miała ona na celu uniemożliwienie rozwoju pasożytniczych grzybów. Pomimo swego sędziwego wieku nadal owocuje.

Młodszy cis jest okazem męskim o wysokości 10,5 m i 163 cm obwodzie pnia. Cisy charakteryzują się gęstym, obficie rozgałęzionym systemem korzeniowym, cienką, gładką i szarowiśniową korą oraz czarnymi nasionami otoczonymi czerwoną, mięsistą osnówką. Wszystkie elementy rośliny za wyjątkiem czerwonej osnówki są silnie trujące.

W przeszłości cis był dosyć częstym drzewem na ziemiach polskich i tworzył większe skupiska. Przez całe stulecia wycinano go ze względu na walory dekoracyjne oraz dużą wartość użytkową drewna (ciągliwe i elastyczne, drobnosłoiste, bardzo twarde, odporne na warunki atmosferyczne i rozkład przez grzyby). W średniowieczu wykorzystywano go do produkcji broni: kusz i łuków, wioseł, ozdobnych naczyń oraz wyrobów rzeźbiarskich i tokarskich. Eksploatacja cisa na tak dużą skalę spowodowała doszczętne wyniszczenie go na wielu stanowiskach. Pierwsze kroki w celu jego ochrony podjął Władysław Jagiełło w 1423 r. Wydał on statut, w którym pod karą śmierci zakazał wycinania cisa. Od 1934 roku podlegał w Polsce całkowitej ochronie, a od 2001 częściowej.

Cisy z Harbutowic noszą nazwę odkrywcy, a zarazem najsłynniejszego polskiego przyrodnika i propagatora ochrony przyrody w Polsce prof. Mariana Raciborskiego.

Prof. Marian Raciborski   urodził się 16.IX 1863 r. we wsi Brzóstowa pod Ćmielowem. Od najmłodszych lat przejawiał swe zamiłowania do przyrody i odkrywania jej tajemnic. Studiował nauki przyrodnicze i medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim, przebywał na uniwersytetach w Berlinie, Bonn, Strasburgu, Monachium. Podczas pobytu na Jawie  w latach 1896-1900 prowadził badania nad występującymi tam paprotnikami, glonami  i grzybami pasożytniczymi. Zajmował się również problemami ekologii roślin tropikalnych. Opracował metody zwalczania grzybów pasożytniczych tytoniu i trzciny cukrowej.

Jego bogate zielniki roślin jawajskich zachowane są do dzisiaj w Ogrodzie Botanicznym UJ, a kolekcję etnograficzną można oglądać w Muzeum Etnograficznym  w Krakowie. Po powrocie do Europy zajmował stanowiska dyrektora Ogrodu Botanicznego AR w Dublanach oraz profesora Instytutu Biologiczno-Botanicznego Uniwersytetu Lwowskiego oraz Instytutu i Ogrodu Botanicznego UJ.

Był jednym z najwszechstronniejszych botaników swojej epoki. Zajmował się systematyką  i rozmieszczeniem glonów, grzybów i roślin naczyniowych. Stworzył podstawy badań paleobotanicznych w Polsce, opracował materiały mezozoiczne jednego z najbogatszych wówczas stanowisk flory jurajskiej koło Grójca oraz zgromadził około 10 tys. okazów kopalnych. W 1912 r. stworzył pierwszą mapę geobotaniczną Polski. Przyczynił się do zapoczątkowania w Polsce ochrony przyrody jako osobnej dyscypliny badawczej. Rozszerzył pojęcie „pomnika przyrody” o okazy przyrody nieożywionej jak np. ostańce skalne czy wodospady. Zmarł 17. III 1917 r. w Zakopanem.